Φιλοσοφία της ιστορίας

Μπορούμε να έχουμε έγκυρη γνώση του παρελθόντος αφού αυτό δεν υπάρχει πια; Τι είναι τα γεγονότα και σε τι διαφέρουν από τα συμβάντα; Η ιστοριογραφία ανακαλύπτει τις ιστορίες που διηγείται ή τις φι­λοτεχνεί; Πώς μπορούμε να έχουμε πρόσβαση στις σκέψεις και στις προθέσεις ιστορικών υποκειμένων; Τι εννοούμε όταν λέμε «θα μας κρίνει η ιστορία»; Μοιάζουν οι ιστορικοί με δικαστές, με ψυχαναλυτές ή με ντετέκτιβ; Μπορεί πεποιθήσεις του παρελθόντος που μας φαίνονται σήμερα παράλογες να ήταν εύ­λογες και ορθολογικές; Πώς να κατανοήσουμε την αντικειμενικότητα στην ιστορία; Ως ουδετερότητα, ως αμεροληψία, ως απόλυτη σύλληψη της πραγματικότητας; Είναι η ουδετερότητα αρετή για τον/την ιστορικό; Είναι η ιστορία επιστήμη ή μία τέχνη που διδάσκει και συγκινεί; Αν η ιστορία δεν επαναλαμβά­νεται όπως λέγεται συχνά, γιατί να τη μελετάμε; Αυτά και άλλα ανάλογα ερωτήματα εξετάζει η φιλοσο­φία της ιστορίας όχι για να δώσει οριστικές απαντήσεις, αλλά για να φέρει στο φως και να διασαφηνίσει μέσα από φιλοσοφική ανάλυση πολλές από τις όψεις αυτών των θεμάτων ώστε να εκτιμήσουμε καλύ­τερα τα ιστοριογραφικά κείμενα, να απολαύσουμε πιο στοχαστικά τις ιστορικές αφηγήσεις και να κατα­νοήσουμε πληρέστερα τις διαμάχες σχετικά με την ιστορία.

***

H ιστορία, είτε ως γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν είτε ως ιστοριογραφία, μας ενδιαφέρει, μας γοητεύει, μας απασχολεί και μας διχάζει. Συζητάμε για ιστορικά γεγονότα του παρελθόντος, διαφωνού­με για την ερμηνεία τους, αναρωτιόμαστε αν υπάρχει αλήθεια στην ιστορία. Λέμε ότι το τάδε γεγονός θα το γράψει η ιστορία ή ότι η ιστορία θα δείξει εάν μία πράξη είναι σωστή.

Η φιλοσοφία της ιστορίας, που είναι το αντικείμενο του παρόντος βιβλίου, μελετά τα θέματα αυτά με γενικό τρόπο, κρατώντας απόσταση από συγκεκριμένες αντιδικίες. Εξετάζει τι είναι το παρελθόν και τι το ιστορικό παρελθόν, τι είναι τα γεγονότα και τι τα συμβάντα, τι είναι τα τεκμήρια· πώς καταγράφουμε τα γεγονότα του παρελθόντος, πώς δομείται και πού αποβλέπει μία ιστορική αφήγηση, σε τι διαφέρει η ιστο­ρική εξήγηση από την κατανόηση των συμβάντων, πώς πρέπει να κατανοούμε την αλήθεια και την αντι­κειμενικότητα στην ιστορία. Ασχολείται επίσης με το κατά πόσον η ιστορία είναι επιστήμη και ποια είναι η σημασία της για τη ζωή.

Η περιγραφή αυτή δείχνει ότι το συγκεκριμένο βιβλίο εστιάζει σε ένα είδος φιλοσοφίας της ιστορίας, αυτό που έχει χαρακτηριστεί κριτικό ή αναλυτικό, είναι δηλαδή κυρίως φιλοσοφία της ιστοριογραφίας, και δεν ασχολείται, παρά μόνο εμμέσως, με το άλλο είδος φιλοσοφίας της ιστορίας, αυτό που αναζητεί το νόημα της ιστορίας ή τους νόμους που διέπουν την ιστορική εξέλιξη.

Η πραγμάτευση των παραπάνω ερωτημάτων δεν οδηγεί σε καταληκτικές και οριστικές απαντήσεις αλλά επιχειρεί να διασαφηνίσει τις έννοιες, να ελέγξει επιχειρήματα, να κάνει διακρίσεις και να παρουσιάσει σχε­τικές φιλοσοφικές επεξεργασίες ώστε ο διάλογος για τα θέματα αυτά να είναι ευχερέστερος, πιο ενη­μερωμένος και λογικά πιο αυστηρός. Π.χ., διερευνώνται η πολυσημία του όρου ‘ιστορία’ (ιστορία ως γε­γονότα, ως ιστοριογραφία, μυθοπλασία, κριτής, κατάστιχο, εκδικητής, επιστημονικός κλάδος), η εξέλι­ξη του πώς κατανοείται η έννοια ‘γεγονός’ (από πράξη-κατασκευή των ανθρώπων, τα πεπραγμένα, σε μέ­ρος της πραγματικότητας), οι πολλές σημασίες του αντικειμενικού (διυποκειμενικό, αμερόληπτο, ουδέτερο, ακριβοδίκαιο, ανιδιοτελές, ακριβές, κλπ.), η μεταφορά του καθρέφτη για την ιστορική αφήγηση, η ανα­λογία των ιστορικών με τους δικαστές, τους γιατρούς και τους ντετέκτιβ. Συζητούνται διάφοροι φιλοσοφικοί «γρίφοι»: πώς μπορούμε να έχουμε μία αξιόπιστη αφήγηση για το παρελθόν όταν αυτό εξ ορισμού δεν υπάρχει; Πώς διακρίνονται οι ανθρώπινες πράξεις από τα φυσικά συμβάντα; Πώς μπορούμε να διαβλέ­ψουμε τις προθέσεις υποκειμένων που επηρεάζονταν ή καθορίζονταν από το περιβάλλον τους και δεν υπάρ­χουν πια; Αν το μόνο που έχουμε στη διάθεσή μας είναι προοπτικές επί των γεγονότων, πώς ξέρουμε ποια είναι αυτά τα γεγονότα που δέχονται τις προοπτικές, κλπ. Τέλος, επιχειρείται να απαντηθούν ερωτήμα­τα όπως, γιατί ξαναγράφεται η ιστορία, γιατί αλλάζει αυτό που κατανοούμε ως ιστορικό παρελθόν, μπο­ρούμε να έχουμε μια απόλυτη σύλληψη της πραγματικότητας ή διαθέτουμε μόνο προοπτικές επ’ αυτής, μπορούν ή πρέπει οι ιστορικοί να αποφεύγουν τις αξιολογικές κρίσεις, γιατί να μελετάμε την ιστορία όταν η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται;

Το βιβλίο μπορεί να χρησιμεύσει και ως εισαγωγή σε κλασικά φιλοσοφικά θέματα όπως το ζήτημα της αλήθειας, της σχέσης γλώσσας-κόσμου, του ντετερμινισμού και της ελεύθερης βούλησης, της διάκρι­σης γνώσης και γνώμης.

***

Η Βάσω Κιντή γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1957. Είναι Καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήμης και Αναλυτικής Φιλοσοφίας του 20ού αιώνα στο τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει πτυχίο Χημείας από το ΕΚΠΑ και διδακτορικό Φιλοσοφίας και Ιστορίας της Επιστήμης από το ΕΜΠ. Το ερευνητικό έργο της, σε θέματα φιλοσοφίας της επιστήμης, φιλοσοφίας της ιστορίας, φιλοσοφίας της γλώσσας και ηθικής, έχει δημοσιευθεί σε βιβλία και ακαδημαϊκά περιοδικά στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Υπήρξε Visiting Fellow του Prince­ton University και Visiting Scholar του University of Chicago. Είναι Editor-in-Chief του ακαδημαϊκού περιοδικού In­ternational Studies in the Philosophy of Science, μέλος της Συντακτικής Επιτροπής του φιλοσοφικού περιοδικού Δευκα­λίων, και ήταν υπεύθυνη σύνταξης του ελληνικού φιλοσοφικού περιοδικού Cogito (2004-2010). Είναι μέλος του Εθνι­κού Συμβουλίου Έρευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας και έχει διατελέσει μέλος του Συμβουλίου Ιδρύματος του Πανεπιστημίου Αθηνών (2012-2015). Είναι ιδρυτικό μέλος και μέλος του ΔΣ της Ελληνικής Εταιρείας Γυναικών Πα­νεπιστημιακών. Αρθρογραφεί συχνά στον τύπο για θέματα φιλοσοφίας του δημοσίου χώρου και για θέματα ακα­δημαϊκής πολιτικής.

 στο εξώφυλλο: Nicolas de Staël «Agrigente» © ADAGP, Paris / ΟΣΔΕΕΤΕ, Αθήνα 2021